Βασίλειος Τατάκης
Η Συμβολή της Καππαδοκίας στη Χριστιανική Σκέψη
Απόσπασμα από το ομώνυμο βιβλίο, εκδ. Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 1989.
13. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ
Πρώτος χρονολογικά ο Αλέξανδρος, Χωρίς καθόλου να αποκλείεται(82) δεν είναι θετικά μαρτυρημένο ότι είναι Καππαδόκης. Οι παλαιότερες πληροφορίες(83) τον θέλουν επίσκοπο σε πόλη της Καππαδοκίας, πολύ πιθανό στην Καισάρεια(84), όταν άρχισε ο διωγμός του Σεπτιμίου Σεβήρου (202/203 μ.Χ. ). Αλλά και αν δεν είναι Καππαδόκης, έχει θέση ο Αλέξανδρος στην έρευνά μας, γιατί, όσο ξέρουμε, είναι ο πρώτος που εισάγει στην Καππαδοκία τις εκκλησιαστικές σπουδές με το πνεύμα που τις καλλιεργούσε η σχολή της Αλεξανδρείας. Εγκαινιάζει δηλαδή στην Καππαδοκία την πνευματική εκείνη παράδοση που τους πλουσιότατους καρπούς της θα δώσουν οι μεγάλοι καππαδόκες Πατέρες τον 4ον αιώνα.
Ο Αλέξανδρος σπούδασε στη σχολή της Αλεξανδρείας κοντά στον Πάνταινο, τον ιδρυτή της, και το διάδοχό του τον Κλήμη τον Αλεξανδρέα(85). Δεν αποκλείεται τότε να γνώρισε και τον Ωριγένη και να ήταν συμμαθητής του. Όπως κι αν έχει το πράγμα, αργότερα ο Αλέξανδρος συνδέθηκε πολύ στενά με τον Ωριγένη. Απόσπασμα επιστολής του προς τον τελευταίο εκφράζει τη βαθιά στοργή και το σεβασμό που διατηρεί, γέρος πια, για τους δασκάλους του και τον Ωριγένη, που κι αυτόν τον θεωρεί δάσκαλό του. Τοῦτο, γράφει, καὶ θέλημα Θεοῦ, ὡς οἶδας, γέγονεν, ἵνα ἡ ἀπὸ τῶν προγόνων ἡμῶν φιλία μείνῃ ἄσυλος• μᾶλλον δὲ θερμοτέρα ἦ καὶ βεβαιοτέρα. Πατέρας γὰρ ἴσμεν τοὺς μακαρίους ἐκείνους τοὺς προοδεύσαντας, πρὸς οὓς μετ' ὀλίγον ἐσόμεθα, Πάνταινον τὸν μακάριον ὡς ἀληθῶς καὶ κύριον, καὶ τὸν ἱερὸν Κλήμεντα κύριόν μου γενόμενον καὶ ὠφελήσαντά με, καὶ εἴ τὶς ἕτερος τοιοῦτος, δι’ ὧν σὲ ἐγνώρισα τὸν κατὰ πάντα ἄριστον καὶ κύριόν μου καὶ ἀδελφόν(85).
Ο διωγμός του Σεπτιμίου Σεβήρου ανάγκασε τον Κλήμη να φύγει από την Αίγυπτο• κοντά του τον δέχτηκε τότε ο Αλέξανδρος στην Καππαδοκία, του έδωσε άσυλο, αλλά και του ανέθεσε την κυβέρνηση του ποιμνίου του, όταν σε λίγο τον φυλάκισαν κι αυτόν. Ο Αλέξανδρος, και φυλακισμένος, έβρισκε τρόπο να παρακολουθεί και να βοηθεί με τις συμβουλές του τον αγώνα των ομοπίστων του. Κατά τον τελευταίο χρόνο της φυλακής του — έμεινε φυλακισμένος ως το 211/212 μ.Χ. — γράφει στην εκκλησία των Αντιοχέων, για να τη συγχαρεί για τη δράση του προϊσταμένου της Ασκληπιάδη: ἐλαφρά (μοι) καὶ κοῦφα τὰ δεσμὰ ὁ Κύριος ἐποίησε κατὰ τὸν καιρὸν τῆς εἰρκτῆς πυθομένῳ... και για να της συστήσει τον Κλήμη, κομιστὴ της επιστολής του, ὡς ἄνδρα ἐνάρετον καὶ δόκιμον... ὃν ἴστε καὶ ὑμεῖς καὶ ἐπιγνώσεσθε. Ὃς καὶ ἐνθάδε παρὼν κατὰ τὴν πρόνοιαν καὶ ἐπισκοπὴν τοῦ Δεσπότου, ἐπεστήριξέ τε καὶ ηὔξησε τὴν τοῦ Κυρίου Ἐκκλησίαν(85α). Πόσο και ο Κλήμης εκτιμούσε τον Αλέξανδρο φαίνεται από το γεγονός ότι του αφιέρωσε το έργο του Κανών εκκλησιαστικός, ή Προς τους ιουδαΐζοντας.
Ὄταν ο Αλέξανδρος αποφυλακίστηκε, πήγε να προσκυνήσει στους Αγίους Τόπους. Αλλά οι χριστιανοί της Ιερουσαλήμ και ο γέρος επίσκοπός τους, ο Νάρκισσος, δεν άφησαν τον εκ της Καππαδόκων γης επίσκοπον... οἴκαδε παλινοστεῖν(85α). Η συγκινητική επιμονή τους έπεισε τον Αλέξανδρο να δεχτεί να μείνει κοντά τους ως βοηθός-επίσκοπος• τελικά έμεινε μόνος του επίσκοπος Ιεροσολύμων. Είχε μεγάλο κύρος τότε ο Αλέξανδρος• ήταν ένας των άνδρισαμένων, καὶ μετὰ τοὺς ἐν ὁμολογίαις ἀγῶνας διὰ Προνοίας Θεοῦ πεφυλαγμένων(86). Στη δεύτερη τούτη επισκοπική περίοδο ανήκουν οι στενοί δεσμοί του Αλέξανδρου με τον Ωριγένη. Η δυσμένεια του Δημητρίου Αλεξανδρείας αναγκάζει τότε το μεγάλο δάσκαλο να καταφύγει στην Παλαιστίνη. Εκεί ο Αλέξανδρος και ο Καισαρείας (της Παλαιστίνης) Θεόκτιστος, οι μάλιστα δόκιμοι και διαπρέποντες, δέχονται τον Ωριγένη, που τον καταδιώκει ο Αλεξανδρείας Δημήτριος, τον προστατεύουν και του επιτρέπουν να συνεχίσει το έργο του, τη συγγραφή και τη διδασκαλία, την ερμηνεία των Γραφών και τη διδασκαλία των εκκλησιαστικών επιστημών. Χαρακτηριστικές των δύο μερίδων είναι οι ακόλουθες γνώμες τους: Ο Δημήτριος κατηγορεί τους υποστηρικτές του Ωριγένη γιατί του επιτρέπουν, ενώ ήταν λαϊκός, να κηρύττει: Οὐδέποτε ἠκούσθη, λέει, οὐδὲ νῦν γεγένηται, τό, παρόντων ἐπισκόπων, λαϊκοὺς ὁμιλεῖν. Σ' αυτά οι δυο φίλοι επίσκοποι απαντούν, ότι η γνώμη του ούτε από την παράδοση δικαιώνεται, ούτε ορθή είναι: Ὅπου γοῦν εὑρίσκονται οἱ ἐπιτήδειοι πρὸς τὸ ὠφελεῖν τοὺς ἀδελφοὺς καὶ παρακαλοῦνται τῷ λαῳ προσομιλεῖν ὑπὸ τῶν ἁγίων ἐπισκόπων(87). Όσο για τα αισθήματα που έτρεφε και τη γνώμη που είχε για τον Αλέξανδρο ο Ωριγένης, μας πληροφορεί ο ίδιος σ' ένα χωρίο των ομιλιών του(88) Εις το Βιβλίον των Βασιλειών. Η σχετική ομιλία έγινε στα Ιεροσόλυμα: «'Ομολογούμε, λέει, ότι όλους ο Αλέξανδρος μας ξεπερνά στην πραότητα. Αυτή του την αρετή δεν τη διακηρύττω μόνο εγώ• όλοι σεις την ξέρετε καλά και την επιδοκιμάζετε.»
Άλλο ένα αξιομνημόνευτο έργο έκαμε ο Αλέξανδρος τώρα• ίδρυσε και οργάνωσε τη βιβλιοθήκη των Ιεροσολύμων, όπου συγκέντρωσε τα έργα όλων των χριστιανών συγγραφέων. Η βιβλιοθήκη του δεν καταστράφηκε κατά το διωγμό του Διοκλητιανού• απ' αυτήν, λέει ο Ευσέβιος(89), καὶ αὐτοὶ τὰς ὕλας τῆς μετά χείρας υποθέσεως ἐπί ταὐτὸ συναγαγεῖν δεδυνήμεθα.
Εκτός από λίγες επιστολές(90) δεν φαίνεται να άφησε άλλο γραπτό μνημείο ο Αλέξανδρος. Η δράση του όμως τον δείχνει άνδρα με φωτεινό νου και υψηλό χαρακτήρα. Έπειτα, δυο από τα έργα του έχουν καθοριστική δύναμη στην ιστορία του χριστιανισμού: το ένα, η συμβολή του στη διοχέτευση του πνεύματος της Αλεξανδρινής Σχολής στην Ανατολή, και μάλιστα στην Καππαδοκία• το άλλο, η ίδρυση της βιβλιοθήκης στα Ιεροσόλυμα. Μιμητής του στο δεύτερο τούτο έργο ο Πάμφιλος, που ίδρυσε τη μεγάλη βιβλιοθήκη στην Καισάρεια της Παλαιστίνης. Tο πρώτο του έργο θα συνεχίσουν ο Φιρμιλιανός και ο Γρηγόριος ο Θαυματουργός.
Με αντάξιο τέλος στεφάνωσε τη ζωή του ο Αλέξανδρος. Όταν ξέσπασε ο άγριος διωγμός του Δεκίου (250 μ.Χ.), πάλι τον έσυραν στη φυλακή και τα βασανιστήρια. Επί Δεκίου, γράφει ο Ευσέβιος(91), Ἀλέξανδρος... αὖθις διὰ Χριστὸν ἐν τῇ Καισαρείᾳ (τῆς Παλαιστίνης) ἡγεμονικοῖς παραστὰς δικαστηρίοις, καὶ ἐπὶ δευτέρᾳ διαπρέψας ὁμολογίᾳ, δεσμωτηρίου πειρᾶται, λιπαρῷ γήρᾳ καὶ σεμνῇ πολιᾶ κατεστεμμένος. Λίγο ἀργότερα (251 μ.Χ.), προσθέτει ὁ Ευσέβιος, ἐπὶ εἰρκτῆς ἐκοιμήθη.
Notes
82. Παπαδόπουλος, σ. 11.
83. Ευσέβιος, Εκκλ. Ιστορία, ς' 8 και 11. Ιερώνυμος, De viris illustribus, κεφ. 62.
84. Harnack, Altchristlichen Litteratur, τ. Β', σ. 6 σημ. 2.
85. Ευσέβιος, όπ. παρ., ς' 14.
85α. 6. .ς' 11.
86. Εύσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία, ς' 8.
87. ς' 19.
88. Ε.Π. IB' 995 c - 996 b. Σώζεται μόνο η μετάφραση στα λατινικά.
89. Όπ. παρ., ς' 20.
90. Τα αποσπάσματά τους είναι συγκεντρωμένα στην Ε.Π., Ι’, 204-207.
91 Όπ. παρ., ς' 39. Βλ. και παρακάτω, ς' 46, σχετικό απόσπασμα επιστολής του αγίου Διονυσίου.
|
